📸https://guchellas.com/wp-content/uplo

Αναδημοσίευση από:https://revistaliterariaelcandelabro.blog/2025/08/razon-cultura-crisis-humanidad-instinto/?jetpack_skip_subscription_popup

Η επιστροφή του ενστίκτου και η κρίση της λογικής στη σύγχρονη ανθρωπότητα

Ημερομηνία: 20 Αυγούστου 2025Συγγραφέας: Ρομπέρτο ​​Περέιρα

---

Ανάμεσα στις πολλές οδούς που έχει χαράξει η ανθρώπινη ιστορία, λίγες είναι τόσο ανησυχητικές όσο η τρέχουσα ένταση μεταξύ λογικής και ενστίκτου . Η νεωτερικότητα, κορεσμένη με ερεθίσματα, φαίνεται να διαμορφώνει άτομα που αντιδρούν περισσότερο από όσο νομίζουν, αποδυναμώνοντας την κριτική ικανότητα που κάποτε ήταν η υπερηφάνεια του είδους μας. Σε έναν κόσμο που προοδεύει τεχνολογικά χωρίς να εγγυάται ηθικό βάθος, υπάρχει επείγουσα ανάγκη να σταματήσουμε και να αναρωτηθούμε: ποια μοίρα μας περιμένει αν αφήσουμε τη λογική να πεθάνει; Θα είναι δυνατόν να επιστρέψουμε στον σωστό δρόμο πριν να είναι πολύ αργά;

 Εικόνα που δημιουργήθηκε από το ChatGPT AI — The Candelabra © DR

---

Η Επιστροφή του Ενστίκτου: Μια Σκέψη για την Παρακμή της Λογικής στη Νεωτερικότητα

---

Η ανθρωπότητα έχει γιορταστεί ως η κορωνίδα της εξέλιξης, που διακρίνεται για τη χρήση της λογικής, ικανή να δημιουργεί έργα που ξεπερνούν τις γενιές. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια, έχει παρατηρηθεί μια ανησυχητική οπισθοδρόμηση: η υπεροχή του ενστίκτου έναντι της κριτικής κρίσης. Αυτό το φαινόμενο δεν είναι ένα απλό πολιτισμικό ατύχημα, αλλά μια βαθιά αλλαγή που διαπερνά τις κοινωνικές, πολιτικές και τεχνολογικές σφαίρες, θέτοντας σε κίνδυνο την ίδια την ουσία που έχει καταστήσει το είδος μας σημείο αναφοράς δημιουργικότητας και σκέψης.

Από τα ύψη της φιλοσοφίας και της λογοτεχνίας, συγγραφείς όπως ο Ντοστογιέφσκι, ο Γκαίτε και ο Θερβάντες μας υπενθύμισαν το μεγαλείο του ανθρώπινου πνεύματος. Τα έργα τους πρόβαλαν μια ικανότητα για βαθύ στοχασμό, μια ακούραστη αναζήτηση νοήματος. Σήμερα, αντίθετα, φαίνεται ότι η ταχεία κατανάλωση πληροφοριών στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, μαζί με την κουλτούρα του άμεσου, περιορίζει τη δυνατότητα ανάπτυξης αναγνωστών ικανών να κατανοήσουν τέτοιες κληρονομιές. Η μετατόπιση από τον στοχασμό στον ίλιγγο του εφήμερου αποκαλύπτει μια ανησυχητική παρακμή της πνευματικής ζωής.

Η κυριαρχία του ενστίκτου εκδηλώνεται στον τρόπο με τον οποίο το σημερινό άτομο δίνει προτεραιότητα στο συναίσθημα έναντι της ορθολογικότητας. Η άνοδος του λαϊκιστικού λόγου, η εξάπλωση των ψευδών ειδήσεων και η επιφανειακή φύση της μαζικής ψυχαγωγίας είναι συμπτώματα μιας κοινότητας που ανταποκρίνεται περισσότερο στις πρωτόγονες παρορμήσεις παρά στην στοχαστική ανάλυση. Αυτή η επιστροφή στο ένστικτο υποδηλώνει μια διάβρωση της ορθολογικότητας , επηρεάζοντας τη συλλογική λήψη αποφάσεων και την πιθανότητα οικοδόμησης διαρκούς συναίνεσης.

Δεν είναι τυχαίο ότι, καθώς η τεχνολογία φτάνει σε απίστευτα ορόσημα, η κριτική κατανόηση των συνεπειών της μειώνεται. Η τεχνητή νοημοσύνη, τα μεγάλα δεδομένα και η βιοτεχνολογία απαιτούν πολίτες με γνώσεις ηθικής και σύνθετης σκέψης. Ωστόσο, οι περισσότεροι χρήστες καταναλώνουν αυτές τις καινοτομίες χωρίς να κατανοούν τους κινδύνους και τις δυνατότητές τους. Έτσι, αυτό που θα μπορούσε να είναι ένα εξελικτικό άλμα στη σκέψη μετατρέπεται σε οπισθοδρόμηση, όπου το ένστικτο κυριαρχεί στον τρόπο που αλληλεπιδρούμε με την τεχνολογία.

Η αντίθεση με τις προηγούμενες εποχές είναι εμφανής. Η Αναγέννηση, για παράδειγμα, ήταν μια εποχή στην οποία η λογική φώτισε την τέχνη, την επιστήμη και την πολιτική. Ένα κριτικό πνεύμα επέτρεψε την άνθηση της νεωτερικότητας. Σήμερα, ωστόσο, ο νέος ψηφιακός σκοταδισμός απειλεί να υποβιβάσει τον άνθρωπο σε έναν ψυχαναγκαστικό καταναλωτή, ανίκανο να διακρίνει μεταξύ αλήθειας και ψεύδους. Το παράδοξο γίνεται σαφές: όσο περισσότερα εργαλεία έχουμε για να κατανοήσουμε τον κόσμο, τόσο λιγότερο εμβαθύνουμε σε αυτόν.

Το φαινόμενο δεν μπορεί να κατανοηθεί χωρίς την ανάλυση του ρόλου της αγοράς. Η λογική της κατανάλωσης έχει καθιερώσει ένα σύστημα στο οποίο αυτό που έχει σημασία δεν είναι η αλήθεια ή η σοφία, αλλά η άμεση συναισθηματική επίδραση. Η μαζική κουλτούρα μετατρέπει τα πάντα σε προϊόν, από τη μουσική μέχρι τη φιλοσοφία, ανάγοντας το υψηλό σε απλή ψυχαγωγία. Αυτή η εμπορευματοποίηση του πολιτισμού έχει αποδυναμώσει την ανάπτυξη της κριτικής σκέψης, δημιουργώντας μια κοινωνία που προτιμά την άμεση απόλαυση από την αυστηρή σκέψη.

Ομοίως, η εκπαίδευση αντιμετωπίζει μια κρίσιμη πρόκληση. Σε πολλά έθνη, τα εκπαιδευτικά συστήματα φαίνεται να έχουν σχεδιαστεί περισσότερο για να παράγουν εργαζόμενους παρά κριτικούς πολίτες. Οι τεχνικές δεξιότητες έχουν προτεραιότητα έναντι της ικανότητας ηθικής συλλογιστικής, μειώνοντας την ολοκληρωμένη ανάπτυξη του ατόμου. Δίνοντας προτεραιότητα στον ωφελιμιστή, η εκπαίδευση ενισχύει την τάση να ζει κανείς υπό την κυριαρχία του ενστίκτου, εγκαταλείποντας την ανθρωπιστική αποστολή της καλλιέργειας στοχαστικών και ελεύθερων όντων.

Ωστόσο, αυτή η ζοφερή διάγνωση δεν πρέπει να οδηγήσει σε μοιρολατρία. Η ιστορία δείχνει ότι περίοδοι παρακμής έχουν επίσης προαναγγείλει πνευματικές αναγεννήσεις. Η αναγνώριση του προβλήματος είναι το πρώτο βήμα για την αντιστροφή του. Εάν η ανθρωπότητα έχει καταφέρει να ξεπεράσει βαθιές κρίσεις, είναι πιθανό, αναλογιζόμενη αυτή την οπισθοδρόμηση στο ένστικτο, να μπορέσει να ανακτήσει το μεγαλείο της λογικής. Αλλά αυτό απαιτεί μια συνειδητή προσπάθεια, τόσο ατομική όσο και συλλογική.

Η ανάκτηση της λογικής συνεπάγεται την επανεκτίμηση της κριτικής ανάγνωσης, της φιλοσοφίας και των τεχνών ως οδών για την ανάπτυξη της ευαισθησίας και της διορατικότητας. Τα έργα του Προυστ και του Λισπέκτορ δεν είναι λείψανα του παρελθόντος, αλλά φάροι που μπορούν να φωτίσουν το παρόν. Η ανάγνωσή τους σήμερα δεν είναι απλώς μια αισθητική πράξη, αλλά μια χειρονομία αντίστασης στην κοινοτοπία. Υπό αυτή την έννοια, ο βαθύς πολιτισμός είναι ένα αντίδοτο στη βαρβαρότητα του ενστίκτου , υπενθυμίζοντάς μας ότι το ανθρώπινο δεν εξαντλείται από το βιολογικό, αλλά μάλλον ανυψώνεται στο συμβολικό και το ηθικό.

Ομοίως, η εκπαίδευση πρέπει να μετατραπεί σε έναν χώρο όπου η κριτική και η ηθική είναι εξίσου σημαντικές με την τεχνολογία και την οικονομία. Μια κοινωνία που εκπαιδεύει αποκλειστικά για την αγορά απαρνείται το μέλλον της, καθώς αφήνει τους πολίτες της ανυπεράσπιστους απέναντι στη χειραγώγηση. Αντίθετα, ένα σύστημα που καλλιεργεί την ανεξάρτητη σκέψη δημιουργεί άτομα ικανά να αντισταθούν στη δικτατορία της παρόρμησης και της επιφανειακότητας.

Ο ρόλος της φιλοσοφίας καθίσταται κεντρικός. Σε περιόδους σύγχυσης, η αυστηρή σκέψη είναι μια επαναστατική πράξη. Ο στοχασμός πάνω στο νόημα της ζωής, του κοινού καλού και της δικαιοσύνης δεν είναι πολυτέλεια, αλλά αναγκαιότητα για την καθοδήγηση της κοινωνικής δράσης. Η ανάκτηση της φιλοσοφίας είναι, τελικά, η ανάκτηση αυτού που μας διακρίνει από τα πρωτεύοντα θηλαστικά: την ικανότητα να υπερβαίνουμε το ένστικτο για να κατοικήσουμε στο βασίλειο του καθολικού και του ηθικού.

Η λογοτεχνία, η κλασική μουσική, η τέχνη και η επιστήμη αποτελούν δεξαμενές λογικής απέναντι στην επίθεση του ενστίκτου. Δεν είναι τυχαίο ότι οι πιο ελεύθερες και δημιουργικές κοινωνίες είναι αυτές που έχουν προστατεύσει τις πολιτιστικές τους παραδόσεις και την επιστημονική τους έρευνα. Η υπεράσπιση αυτών των σφαιρών σήμερα ισοδυναμεί με υπεράσπιση της ίδιας της δυνατότητας ενός ορθολογικού μέλλοντος. Απέναντι στον ίλιγγο του άμεσου, η καλλιέργεια της πολιτιστικής μνήμης είναι μια πράξη ελπίδας.

Ενώ είναι αναμφισβήτητο ότι το ένστικτο είναι μέρος της φύσης μας, ο κίνδυνος έγκειται στο να του επιτρέψουμε να γίνει το κέντρο της κοινωνικής μας οργάνωσης. Η πρόκληση έγκειται στην ενσωμάτωση του ενστικτώδους με το λογικό, αναγνωρίζοντας τις παρορμήσεις χωρίς να τις αφήσουμε να κυριαρχήσουν. Η ιστορία μας διδάσκει ότι όταν το ένστικτο επικρατεί ανεξέλεγκτα, οι συνέπειες είναι καταστροφικές: πόλεμοι, φανατισμός, αποκλεισμός. Από την άλλη πλευρά, όταν η λογική καθοδηγεί, η ανθρωπότητα φτάνει στις πιο φωτεινές στιγμές της.

Το παρόν, λοιπόν, μας καλεί να επιλέξουμε ανάμεσα σε δύο δρόμους: να υποκύψουμε στο ένστικτο ή να ανακτήσουμε τη λογική. Ο πρώτος οδηγεί στο χάος, στη διάλυση του πολιτισμού και στη χειραγώγηση των μαζών. Ο δεύτερος ανοίγει την πιθανότητα μιας πολιτιστικής και ηθικής αναγέννησης. Αυτή η επιλογή δεν μπορεί να αναβληθεί, επειδή το μέλλον του πολιτισμού μας εξαρτάται από αυτήν. Το ερώτημα, λοιπόν, δεν είναι αν έχουμε την ικανότητα να συλλογιζόμαστε, αλλά αν θα επιλέξουμε να το κάνουμε.

Η ανθρωπότητα αντιμετωπίζει ένα αποφασιστικό δίλημμα: να αποδεχτεί την επιστροφή στην πρωτοκαθεδρία ή να αναζωπυρώσει τη φλόγα της λογικής. Η τρέχουσα διάγνωση είναι ανησυχητική, αλλά όχι μη αναστρέψιμη. Η αναγνώριση ότι οδεύουμε προς έναν κόσμο που κυριαρχείται από το ένστικτο είναι το πρώτο βήμα προς την αντίσταση. Μόνο ανακαλύπτοντας ξανά τη σοφία των μεγάλων στοχαστών μας και ανατρέφοντας νέες γενιές ικανές για κριτική σκέψη μπορούμε να αποτρέψουμε το σβήσιμο του φωτός της λογικής. Το μέλλον θα εξαρτηθεί από την επιλογή μας να σκεφτόμαστε, να δημιουργούμε και να υπερβαίνουμε, αντί απλώς να αντιδρούμε.

El retorno del instinto y la crisis de la razón en la humanidad moderna